Als een Phoenix

Toespraak 2 juli 2023 door Franck Ploum

Gij, Bron van leven – Vuur (3)

Gelezen: Johannes 3,1-13 en gedicht Phoenix (H. Marsman)

PHOENIX

Vlam in mij, laai weer op;
hart in mij, heb geduld,
verdubbel het vertrouwen –
vogel in mij, laat zich opnieuw ontvouwen
de vleugelen, de nu nog moede en grauwe;
o, wiek nu op uit de verbrande takken
en laat den moed en uwe vaart niet zakken;
het nest is goed, maar het heelal is ruimer.

H. Marsman, 1941
bron: https://www.dbnl.org/

1.
De gedachte van een leven sterker dan de dood bestaat al sinds mensenheugenis. We vinden in de oudheid, ver voor de tijd dat de drie religieuze stromingen van het boek ontstonden, al in beeld en verhaal voorstellingen terug van opstaan uit de doden. In de Chinese en Griekse mythologie is wellicht het bekendste beeld de Phoenix, of feniks. De vuurvogel die 500 jaar kan worden – en daarmee op zich al iets onsterfelijks heeft – herrijst, nadat het vuur hem heeft doen vergaan, uit zijn as tot nieuw leven. Een herrijzen, niet als een verrijzenis, dat iemand weer verschijnt zoals de persoon bij sterven was. Zoals we dat uit de verrijzenisverhalen van Jezus kennen. Jezus is er weer in de gestalte van vlak voor zijn dood. De leerlingen herkennen hem en hij gaat voort met spreken en dingen vertellen zoals hij dat ook vlak voor zijn dood heeft gedaan. De vuurvogel keert niet terug zoals hij was, hij wordt opnieuw geboren, zoals een normale vogel uit het ei geboren wordt. Misschien kent u het beeld hiervan niet alleen van plaatjes maar ook van bijvoorbeeld de film Harry Potter en de orde van de Feniks.

2.
Letterlijk opnieuw geboren worden. De spraakverwarring over die mogelijkheid is aan de orde in het gesprek tussen Nikodemus en Jezus. Nikodemus ging midden in de nacht naar Jezus toe. Nikodemus maakt deel uit van de groep der Farizeeën, de partij die de politieke leiding had in het Judea/Jeruzalem van rond het jaar honderd, de tijd dat Johannes zijn evangelie schreef. Een politiek en religieus zwaargewicht gaat in de nacht op bezoek bij een opstandeling, iemand die voorstander is van radicale ommekeer, de voorman van een messiaanse beweging. Kennelijk is er geheimhouding nodig en gaat het over belangrijke zaken die nog niet openbaar mogen worden.

Maar de nacht is meer dan verborgenheid. De nacht is ook het beeld van Romeinse onderdrukking ten tijde van Jezus en ten tijde van de gemeente voor wie Johannes zijn evangelie schrijft. Ook is het de nacht van de verscheurdheid en het conflict binnen de joodse en joods-messiaanse stromingen.

Waar moet het nachtelijk gesprek tussen Jezus en Nikodemus over gaan? Zijn naam is interessant: Nikodemus betekent “Het volk overwint”. Kennelijk zit er diep in de man verscholen een verlangen, een visioen naar een ander leven, een andere toekomst dan gebukt gaan onder het Romeinse juk. Dat visioen deelt hij met Jezus. Er is een gezamenlijk belang: de eenheid bewaren of herstellen, omdat het volk alleen zo kan opstaan, kan herrijzen uit de onderdrukkende romeinse nacht, waar maar gen einde aan lijkt te komen.

Maar hoe verschillend de visies op wat gedaan moet worden zijn, blijk onmiddellijk uit dit nachtelijk gesprek. Nikodemus verwacht een teken, Jezus zegt dat de mens zelf een omvormingsproces moet ondergaan. Je zou kunnen zeggen dat Nikodemus de bevrijding van buitenaf verwacht en hij is ervan overtuigd geraakt dat Jezus deze tekenen kan verrichten (Joh. 3,2). Jezus maakt onmiddellijk korte metten met deze verwachting en laat hem weten dat het niet een kwestie is van wachten op een teken, maar van ‘opnieuw’ geboren worden. De bevrijding komt dus niet van buitenaf, maar van binnenuit.

Wie niet opnieuw geboren wordt, zal niet in staat zijn het koningschap van God te zien. (Joh.3,3). De mens zelf moet omgevormd worden en die ‘hergeboorte’ kan alleen door de werking van Gods geestkracht in je leven toe te laten. Dat is de betekenis van ‘opnieuw’, of ‘van bovenaf’ zoals de Naardense vertaling zegt. De weg van de Messias is een weg van de omvormende geestkracht die jou als mens maakt tot instrument van bevrijding. Het teken komt niet van buiten, maar jij bent dan zelf teken van de toekomst waarop je hoopt.

Hoe vaak wachten we op een teken? En hoe vaak te vergeefs? Hoe vaak zoeken we de oplossing buiten onszelf en vergeten dat er ook in onszelf een kracht tot verandering schuilt, een opdracht tot het zetten van stappen, een mogelijkheid om zelf onze toekomst ter hand te nemen? We wachten op een teken en zien niet wat zich in ons eigen leven al aandient aan kansen en mogelijkheden om tot verandering te komen, tot nieuw leven.

Nikodemus raakt door het antwoord van Jezus in totale verwarring. Het roept in hem beelden op van de feitelijke geboorte van een kind uit de schoot van de moeder. Jezus heeft het echter over een andere geboorte en de twee lijken langs elkaar heen te praten. Voor Jezus is het helder: Man en macht, mannelijke potentie maken mensen niet tot kinderen van God. De weg van binnen naar buiten die ieder mens moet gaan, die maakt dat je in staat bent om te ervaren kind van God te zijn.

Op de een of andere manier herkennen we dit waarschijnlijk allemaal. Wanneer de keuze niet intrinsiek is, niet van binnen komt dan werkt het niet. We gaan niet duurzamer consumeren omdat we afspreken dat we dat vandaag allemaal gaan doen. Ieder van ons gaat het doen op het moment dat we van binnenuit voelen dat het niet anders meer kan. Een besluit moet incarneren, vlees worden, dat wil zeggen ‘hier en nu’ in je leven present en actueel.

3.
Wanneer je leven in de nacht zit, de nacht van onderdrukking of van kansloosheid, de nacht van depressie of burn-out, dan is het niet eenvoudig het vuur in jezelf brandend te houden. Dan is het niet vanzelfsprekend dat je je gedachten of je inzet kunt richten op wat er na die nacht zou kunnen komen aan licht en leven, perspectieven en levensvreugde. Je zit in de overlevingsstand, je hebt genoeg aan de vraag hoe je de dag weer doorkomt. Dan is het niet eenvoudig om een innerlijke vrijheid te creëren die zorgt dat je niet samenvalt met de nacht waarin je je bevindt, een vrijheid waarin je intrinsiek omgevormd kunt worden en van waaruit je uiteindelijk kunt opstaan uit de dodelijke situatie waarin je je bevindt.

Bovendien zal ‘de nacht’ er vaak alles aan doen te voorkomen dat zo’n innerlijke vrijheid zich kan ontwikkelen. Onderdrukkers proberen maar al te graag het moreel van mensen te breken. En de stemmen in je hoofd doen je geloven dat je tot niets in staat bent en voor de duisternis gemaakt bent. Dat is een heel proces van bewustwording, van groei, van innerlijke kracht ontwikkelen. Maar enkelen zijn hiertoe alleen in staat, meestal heb je hier als mens anderen bij nodig. ‘Verdubbeld vertrouwen’ zou Marsman zeggen, die je ‘moede en grauwe vleugelen doen opwieken uit de verbrande takken’ (gedicht Phoenix).

En soms heeft de situatie waarin je zit ook iets comfortabels. ‘Tel je zegeningen’ horen we dan vaak roepen. En ja dat kan zeker belangrijk zijn om je zegeningen te tellen. In de ouderdom, als sommige activiteiten niet meer gaan, maar andere nog wel. Wanneer je moet leven met een beperking waar niemand iets aan kan veranderen en jijzelf ook niet, dan is het goed stil te staan bij hoe je wel je vleugels kunt uitslaan. Maar wanneer je je zegeningen gaat tellen in de nacht van onderdrukking, of van achterstelling, of zelfs slavernij, dan is het systeem dat die nacht in stand houdt erin geslaagd jou te doen geloven dat er geen alternatief is. Dan is er berusting, cynisme wellicht, dan is het nest van de nacht je thuis geworden en heeft de nacht gewonnen. Dan is er veel geestkracht en vuur nodig om je ervan te overtuigen dat het ‘nest wellicht goed is, maar het heelal ruimer is’ (Marsman).

4.
‘Wiek op uit de verbrande takken’, zegt Marsman. Oftewel sta op, kom tot leven. En als dat lukt, ook dan is er vaak nog een lange weg te gaan. Wie een heel leven gehoord heeft niets waard te zijn, die is ook na de opstanding uit die nacht niet zomaar van die gedachte af. Een volk dat generaties lang geleefd heeft onder dictatuur, onder kolonisatie, een volk dat slaaf is gemaakt, moet na de nacht leren wat vrijheid is, hoe met vrijheid om te gaan, hoe zelf een toekomst vorm te geven in vrijheid. Dat is niet eenvoudig ook dat kost soms generaties.

Dat is ook de nawerking van het slavernijverleden. 150 jaar, dat zijn 2-3 generaties. Mijn opa was van 1885 dat was 12 jaar na de afschaffing van slavernij door Nederland in Suriname en de Antillen in 1873. Soms hoor je mensen verzuchten ‘moeten we het daar nog steeds over hebben’. Ja dat moet, want afschaffen is nog iets anders dan verdwijnen. Op de eerste plaats zijn het de slachtoffers zelf die vaak lange tijd nodig hebben voordat er gesproken kan worden over wat er gebeurd is. Wanneer is het gesprek over de Tweede Wereldoorlog echt op gang gekomen? Hoeveel mensen zeggen niet dan hun ouders nooit spraken over wat ze de Japanse kampen hebben doorgemaakt? Hoeveel holocaust-overlevers hebben niet gezwegen tot hun dood? De nacht is niet weg op het moment dat je eruit opstaat.

Zoals de nacht niet weg is wanneer je eruit opstaat, zo is het denken over en zijn de patronen van de onderdrukkers, kolonisators of slavenhandelaren niet verdwenen na de afschaffing van de slavernij. Slavernij is dan wel 150 jaar geleden afgeschaft, maar racisme en discriminatie bleven bestaan. Tot op vandaag vaak nog openlijk en onbeschaamd. En laten we eerlijk zijn, in allerlei vormen steekt ook slavernij elke dag weer overal de kop op. In de wereldwijde maakindustrie, in de grondstofmijnen, en in ons land bij de seizoensarbeiders en arbeidsmigranten. We hebben de slavernij onzichtbaar gemaakt. Gelukkig lukt dat echter steeds moeilijker. 

5.
Opstaan uit wat doodmaakt, herrijzen als een Phoenix. We worden uitgenodigd om dat mogelijk te maken voor al die mensen en soms ook wijzelf die leven in de nacht. Voor al die mensen en soms wijzelf die zijn gaan geloven dat het as-nest van het leven goed genoeg is. Wij worden uitgenodigd de waakvlam van het leven weer te doen oplaaien tot een vuur dat verwarmt, ons doet branden van verlangen naar wat waarlijk leven is voor al wat leeft. Zodat mensen kunnen wegtrekken, opnieuw geboren worden en mens worden en leven!  

Zeg Amen – dat het zo moge zijn.