Toespraak 5 oktober 2024 door Marina Huijbregts
Serie: De stem van vrouwen (3)
Gelezen: Genesis 29 en 30
’t Meeste van een mensenleven, wordt het minste opgeschreven.
Dat geldt zeker ook voor Lea.En misschien is dat juist wel de reden dat zij mij zo intrigeert.
Wie was je Lea? Wat deed het met je dat je door je vader werd uitgehuwelijkt aan een man die eigenlijk alleen je jongere zus wilde. Wat deed dat met de verhouding tussen jou en je zus? Hoe moet het zijn geweest om een leven lang de liefde en waardering van een man te willen winnen en die niet te krijgen? En waarom wilde je die waardering eigenlijk zo graag? Was Jacob ook voor jou dan de gedroomde echtgenoot? En wordt je wel als aartsmoeder gewaardeerd in de heilsgeschiedenis?
Lang is Lea afgeschilderd als een beetje zielig type. Mijn zoon, docent levensbeschouwing op een middelbare school, riep meteen oh ja, lelijke Lea en knappe Rachel. Ik was verbijsterd: hoezo zou Lea lelijk zijn? Maar mijn zoon bleek niet de enige, die reactie kwam van meerdere mensen. Waarschijnlijk heeft ze die reputatie te danken aan de vertaling van Gen. 29,16, de drempeltekst van de viering: Lea had zachte ogen. In vele gangbare vertalingen die in de vorige eeuw gebruikt werdenis het vertaald als Lea had fletse ogen (Willibrord, NBG, groot nieuws, herziene Statenvertaling). In de eerste Statenvertalingen heeft Lea nog tedere ogen en in de NBV staat haar ogen hadden geen glans. Vandaag lezen we zachte ogen (Oosterhuis/van Heusden). En ik denk dat haar meer recht doet.
De achtergrond is bekend. Een patriarchale samenleving, een nomadensamenleving. Vrouwen zijn ondergeschikt, handelswaar bijna, hebben geen rechten. Ze worden strategisch ingezet in huwelijksonderhandelingen. En ze hebben eigenlijk maar één taak in het leven: zoons baren. Als je geen kinderen kreeg of alleen maar dochters, was het gebruikelijk om een vrouw terug te sturen naar haar eigen familie en de bruidsschat terug te vragen. En we kennen ook uit bijbelverhalen de praktijk om een weduwe door te schuiven naar een broer van haar overleden echtgenoot, ja zelfs haar schoonvader, om maar een zoon te baren. Dat was toen maar is vaak ook nu nog een idee dat veel opgeld doet. Ik moet denken aan lady Di van Engeland die de ‘royal breeding machine’ werd genoemd. Aan Andrew Tate een influencer met inmiddels een miljard volgers, vooral tienerjongens die de vrouw het eigendom van de man noemt. In 1985 verscheen een boek over het katholiek huwelijksleven tussen 1930 en 1970 met de veelzeggende titel: ‘Zodoende was de vrouw maar een mens om kinderen te krijgen’. En dat kunnen we met een gerust hart zeggen over Lea.
In dit plaatje is Lea de ideale vrouw. Ga maar na: door haar vader wordt ze in het huwelijk met Jacob gemanoeuvreerd en in no time baart ze hem maar liefst vier zonen.
Het verhaal is ook bekend. Jacob die zijn broer Esau zijn eerstgeboorterecht ontfutselt voor een bord linzensoep; met hulp van zijn moeder Rebecca zijn vader bedriegt en Izaaks zegen krijgt. Vervolgens moet hij vluchten naar Haran, naar Laban. Daar ontmoet hij Rachel en wordt op slag verliefd. Na zeven jaar werken voor schoonpapa mag hij met haar trouwen maar wordt bij de huwelijksvoltrekking bedrogen: Lea blijkt de bruid. zijn. ‘Want zo doet men hier niet’, zegt Laban, ‘dat de jongere voor de oudere gaat. Is dat een veeg uit de pan voor Jacob die zijn broer het eerstgeboorterecht afnam?
Jacob is boos op Laban en sluit een verbond met hem. Nogmaals zal hij zeven jaar voor hem werken om ook met Rachel te mogen trouwen. Bijzonder is dat het huwelijk met Rachel dan ook meteen wordt voltrokken, dus nog voor de volgende zeven jaar zijn verstreken. Rachel, de eerste bruid die afbetaling gekocht is in bijbelverhalen.
Wat zich hierna ontvouwt is een interessant verhaal over de verhouding tussen de twee zussen. Lea, de perfecte vrouw, want moeder maar niet geliefd en Rachel, zeer geliefd maar kinderloos. De namen in het verhaal doen ertoe om dit beter te begrijpen. Laten we beginnen bij de zussen zelf. Lea betekent wilde koe, antilope, van de vlakte. Rachel betekent ooilam. Wordt hiermee ook al een tegenstelling tussen de zussen weggezet? Wilde Lea, makke Rachel.
Haar eerste zoon noemt Lea Ruben: zie, een zoon! Kijk eens hoe geweldig ik ben, ik geef je een zoon Jacob, hou je nu wel van me? De tweede heet Simeon: God heeft mij gehoord daarom heb ik weer een zoon gekregen. De derde, Levi-verbonden-, nu zal Jacob zich toch wel aan mij binden, drie zoons gaf ik hem al. En bij de vierde dankte ze JHWH, ze noemde hem Levi-danklied.
Wat een trots spreekt er uit die namen: kijk mij eens een goede vrouw zijn, en wat een wanhoop: hou toch (ook) van mij.
Het verhaal neemt hierna een bekende wending. Rachel wil ook kinderen en bied haar slavin Bilha (verlegen) aan en zij baart zoon nummer vijf en zes Dan en Naftali. Dan betekent zoiets als ‘God heeft mij recht gedaan’ en Naftali betekent strijd, want zo zei Rachel: ik heb de strijd met mijn zuster gewonnen. Ik ben nu ook moeder van zonen. Je proeft de rivaliteit.
Nu zitten we op de helft van de zonen, Jacob kreeg er immers twaalf. Lea geeft Jacob haar slavin Zilpa (fragiel/zwak), die zoon zeven en acht baart. Vervolgens baart ze zelf nog twee zonen, nummer negen en tien. De laatste noemt ze ‘Zeboelon ‘rechtop’, want nu zal mijn man toch eindelijk mij wel erkennen waardoor ik rechtop/trots kan rondlopen.
Helaas, niets is minder waar. Rachel blijft Jacobs favoriet. Als Jacob verderop in het verhaal weer voor Esau staat om hun ruzie bij te leggen, buigen eerst de slavinnen met hun kinderen diep voor Esau, daarna Lea met haar kinderen en tenslotte komen Jacob en Rachel samen om voor Esau te buigen. Nog steeds wordt Lea niet gezien. Er wordt zelfs gezegd dat na Rachels dood haar slavin Bilha nog favorieter was dan Lea.
Het hele verhaal loopt over van rivaliteit tussen de twee zussen. De verzen over de minnevruchten laten daar een fraai voorbeeld van zien. Minnevruchten, in veel vertalingen liefdesappels genoemd. Het zou gaan om de vrucht van de alruin die de vruchtbaarheid van vrouwen zou bevorderen. Ja, okee Rachel, je mag er wel een paar maar dan alleen als Jacob vannacht bij mij mag slapen. Venijn en mededogen in één vers.
De kinderloosheid blijft aan Rachel knagen. Op een gegeven moment wordt ze zelfs boos op Jacob: waarom geef je mij geen zoon? Waarop Jacob boos naar haar uitvalt en zegt: ik ben toch zeker God niet (30, 1-2). En na tien zoons bij andere moeders wordt Rachel dan toch eindelijk zwanger. Jozef, wat zoveel betekent als ‘moge God mij nog een zoon geven’ wordt geboren en uiteindelijk ook nog Benjamin (kind van mijn rechterhand) bij wiens geboorte ze sterft.
Twee zussen, hun leven lang met elkaar verbonden. In de ontwikkelingspsychologie wordt van oudste dochters vaak gezegd dat ze perfectionistisch zijn; een groot verantwoordelijkheidsgevoel hebben; zorgzaam zijn – vooral ook naar jongere broers en zussen; ze willen het iedereen naar de zin maken, willen het graag goed doen; ze zijn serieus, onzeker over zichzelf. Zijn het kenmerken die je ook Lea wel toe kunt dichten? Lea had zachte ogen. Heeft ze met zachte ogen naar haar jongere zus kunnen kijken? Omdat ze uiteindelijk toch familie bleef? Omdat ze lotgenoten waren in een leven dat voor vrouwen hard was? Zijn daar ook tekenen van te vinden in het verhaal? Dat denk ik wel. Dat Lea haar zuster liefdesappels gunde, zegt dat ze mededogen had voor haar kinderloze zus. En ze trokken samen op toen Jacob uit de tirannie van zijn schoonvader -hun eigen vader dus!- wilde vertrekken. Samen zeggen ze volmondig ja en werken mee aan zijn plan om in de nacht de benen te nemen.
Twee aartsmoeders, de moeders van de twaalf stammen van Israël.
Ze laten zien dat het ontstaan van het volk een verhaal is van vallen en opstaan, van mensen in hun gewone doen en laten, met hele menselijke eigenschappen. Soms is het een strijd, is er spanning en teleurstelling. En soms is er succes. Het laat zien dat het een verhaal van hoop en vertrouwen is. Vertrouwen op elkaar, vertrouwen op de Enige. En blijven hopen.
Afgelopen dagen was er veel aandacht voor Natascha van Weezel, auteur en filmmaker, dochter van twee holocaust overlevers. Zij schreef een boek met de prachtige titel ‘Hoe houd je je hart zacht?’ Hoe kun je blijven vasthouden aan de zachte krachten in tijden van oorlog en immense polarisatie, vraagt ze zich af in dit boek. Het gaat over haar zoektocht om meer stem te geven aan het ‘radicale midden’ – de grote groep mensen die voor vrede en tegen geweld is, en niet per se uitgesproken pro-Israël of pro-Palestina is. Ze deelt hoe zij hoop houdt, door haar blik óók te richten op mensen die als lichtpuntjes fungeren, die tegenpolen verbinden en zich blijven inzetten voor vrede. En hoe ze verlangt naar een samenleving waar mensen, zelfs wanneer ze het fundamenteel oneens zijn, elkaar niet haten.
Hoe houd je je hart zacht? Het zacht dat zij bedoeld is het zacht van de zachte ogen van Lea. Laten we haar verhaal zo lezen.
En Lea? Is haar recht gedaan? Misschien toch nog aan het einde van haar leven. Rachel werd begraven waar ze stierf, langs de weg naar Bethlehem. Lea werd begraven nabij Mamre in Kanaän, in het graf waar Sara en Rebekka, Abraham en Izaak en Jacob werden begraven.