Toespraak 19 maart 2023 door Franck Ploum
Serie: GIJ, BRON VAN LEVEN – WOESTIJN (3)
1.
Een politieke aardverschuiving, die zijn gelijke niet kent in onze parlementaire geschiedenis. Een verschuiving die we wel aan hebben zien komen, maar zo overweldigend had niemand kunnen vermoeden. Na de LPF en de PVV bij de Tweede Kamer verkiezingen en vier jaar geleden Forum voor Democratie tijdens de Provinciale Staten, nu de BBB. Hoewel ik persoonlijk de standpunten van de BBB absoluut niet deel heb ik wel sympathie voor Caroline van der Plas. Ik vind dan ook dat we wat nu gebeurt niet moeten vergelijken met eerdergenoemde partijen. Partijen die vooral ‘anti’ zijn, verdeeldheid zaaiden en zaaien, mensen tegen elkaar op zetten, migranten beschimpt en moslims wegzetten als van een achterlijke cultuur. Of een partij die volstrekt in een eigen bubbel leeft en een feestje viert omdat het zo’n fantastische avond is, terwijl ze 10 van 12 zetels zijn kwijtgeraakt.
Of je hun standpunten nu wel of niet deelt, de BBB heeft een fatsoenlijk partijprogramma waarmee het antwoord geeft op een grote onvrede. Als zelfs in steden, waar geen boer te vinden is, de meerderheid op je stemt dan heb je een snaar geraakt. De snaar van boosheid, van niet gehoord worden, van het eindeloos moeten kloppen aan deuren die maar niet opengaan. Van toeslagenaffaire tot Gronings gas, van overvolle asielcentra tot een totaal vastgelopen jeugdzorg. Wanneer je gevangen zit in een van deze of vergelijkbare situaties, kun je het gevoel krijgen dat je eerder in een boek van Kafka terecht bent gekomen dan dat je geholpen en gehoord wordt door welke overheid dan ook. Dan zit je vast in de woestijn waar je kunt roepen wat je wilt. Niemand die hoort of ziet je, of op z’n minst is iedereen horende doof en ziende blind.
Maar goed, je kunt wel de stem vertolken van de ontevreden burger en de boze boer, maar daarmee heb je nog geen oplossing voor de grote problemen en vragen van de klimaatcrisis. En wanneer je de zittende overheid verwijt alleen maar zaken vooruit te schuiven en te traineren ten koste van de burgers, dan kun je je niet veroorloven om op dit punt hetzelfde te doen. Namelijk de problemen rond stikstof, natuur en klimaat, de omslag naar een duurzame landbouw zonder vernietigend effect op het bodemleven en biodiversiteit door te schuiven naar de toekomst. Want tegen die tijd is niet alleen het leven van individuele mensen in een woestijn veranderd, maar zijn grote delen van de aarde onleefbare woestijnen geworden.
Wat dat betreft leggen de verkiezingen van deze week ook nog een andere diepe kloof in de samenleving bloot. Niet alleen die tussen Randstad en de rest van het land of overheid en burger. Maar juist ook die tussen groepen mensen voor wie de maatregelen om de aarde te redden niet ingrijpend genoeg kunnen zijn, en zij die vinden dat het allemaal wel een tandje minder kan, of door anderen opgelost moet worden. Enerzijds de BBB en anderzijds politieke partijen voor een stevige klimaataanpak die stabiel blijven of winnen. Het worden spannende tijden, hoe dan ook.
2.
De woestijn is ook het thema van de profeet Jeremia. In niet mis te verstane taal wijst hij het volk op het feit dat zij van de wereld een woestijn hebben gemaakt. Daarbij verwijst hij zelfs naar de situatie van voor de schepping: tohu-bohu: woest en ledig is de aarde. Dat woordenpaar komt slechts op twee plekken in de bijbel voor. In Genesis 1 en bij Jeremia 4. Kijk eens wat er van de wereld geworden is: je hebt er een woestijn van gemaakt, het is onleefbaar geworden, het onrecht ligt opgestapeld. Jullie steden zijn onbewoonbare puinhopen waar geen vogel meer te vinden is (Jeremia 4). Oftewel, we zijn terug bij af. We zijn terug bij de tijd van voor de schepping en we weten inmiddels dat we het bijbelse scheppen moeten verstaan als bevrijden! Wat heeft de mens met dat bevrijdde leven gedaan? Niets, ze hebben hun vrijheid ingeleverd voor allerlei afgoden, voor aanzien en geldelijk gewin. Ze staan elkaar naar het leven en list en bedrog vieren hoogtij. Ze hebben er weer een woestijn van gemaakt.
De wereld een woestijn. Maar nog beter in een woestijn te leven, dan te midden van dit volk dat zich van god noch gebod iets aantrekt. Zo begint Jeremia 9. Liever in de woestijn dan in deze vergadering van vreemdgangers en verraders. Ze hebben de bevrijdende God verlaten en naar elkaar toe zijn het tongen als moordende pijlen die enkel bedrog verspreiden. Dat zal God jullie betaald zetten zegt de tekst dan. Hierbij is het belangrijk te weten dat Jeremia zijn verhaal schrijft in de 6e eeuw voor onze jaartelling, als Jeruzalem al gevallen is en de bovenlaag van de joodse bevolking al door de Babyloniërs in ballingschap is gevoerd. Jeremia duidt deze gebeurtenis religieus. Hij zegt dat het volk deze gebeurtenissen aan zichzelf te danken heeft, dat God hen verlaten heeft door hun eigen gedrag. ‘Jeruzalem een steenhoop geworden, prijsgegeven… Ze zijn verstrooid onder een volk dat hun vaderen nooit heeft gekend’.
3.
Ook wij zien overal om ons heen de gevolgen van ons handelen. De aarde kraakt in haar voegen, door onze consumptiedrang en onze welvaartseisen. Mensen gaan elkaar met meer dan giftongen te lijf en moorden elkaar uit om grondgebied en bodemschatten en dus zijn er meer dan 100 miljoen mensen op de vlucht voor oorlog en geweld. En dichtbij lopen mensen verloren, worden mensen niet gezien, laten we mensen alleen in hun ellende. Met alle verwijdering, boosheid en polarisatie van dien. Woestijn is wat wij maken, tohu-bohu, woest en ledig.
Maar gelukkig is er nu een politiek partij de grootste geworden die dit allemaal voor ons gaat oplossen. De vlaggen mogen weer omgedraaid, het probleem is opgelost. Oftewel, velen hebben hun hoop, hun verlangen, hun idealen ergens neergelegd en verwachten nu dat het aangepakt gaat worden. Zoals het volk in de bijbel zich steeds weer richt tot afgoden in de hoop dat zij hun leven de goede kant op zullen brengen. Zo doen wij dat ook: die nieuwe auto zal ons echt gelukkig maken, die nieuwe partner zal mijn leegte helemaal vullen, de politiek moet al mijn problemen oplossen. Dat het verantwoordelijkheid afschuiven. Leg het bij een ander neer en reken de ander erop af als het niet goed gaat. Dan blijft het lekker buiten jezelf, dan ben jij niet verantwoordelijk voor de woestijn die geschapen is.
Jeremia houdt mensen een spiegel voor, tot vervelens toe. Hoofdstukken lang gaat het maar door met verwijten en klagen. Niet voor niets hebben we aan hem ons ‘jeremiëren’ te danken. Volgens de overlevering wordt Jeremia zelfs vermoord door zijn eigen volk, omdat ze er helemaal klaar mee zijn om alle verwijten te moeten aanhoren. Maar hij heeft natuurlijk wel gelijk. Je kunt altijd de schuld van wat je overkomt buiten jezelf zoeken, de klimaatcrisis alleen maar neerleggen bij grote bedrijven en de landbouw, je ongelukkig zijn wijten aan de slechte omstandigheden. Maar wat is je eigen aandeel. Wie niet in de spiegel wil kijken kan elke afgod aanbidden, op welke partij dan ook stemmen, maar dan verandert er weinig tot niets. Je zult toch op de eerste plaats zelf uit de woestijn moeten wegtrekken. En om eruit te komen zul je aan jezelf de juiste vragen moeten stellen en zelf de verantwoording moeten nemen. Hoe wil ik dat mijn leven er uit ziet? Hoe wil ik dat deze aarde doorgegeven wordt aan de volgende generatie? Waar draag ik bij aan polarisatie en onvrede? Waar creëer ik woestijn in plaats van vruchtbaar land?
4.
Het hongerdoek van dit jaar brengt al deze essentiële vragen die wij onszelf zouden moeten stellen samen in de vraag ‘Wat is heilig voor ons?’. Het gebruik van hongerdoeken stamt uit de Middeleeuwen. Tijdens de vastentijd hingen de doeken in de kerk om het zicht op het altaar te ontnemen, als een aansporing voor de mensen om te bidden en tot inkeer te komen. De doeken toonden afbeeldingen van verhalen uit de Bijbel: vanaf het scheppingsverhaal tot aan de laatste levensdagen van Jezus. Vanwege de Vastentijd en het daarmee gepaard gaande hongergevoel, kwam de benaming hongerdoek in zwang. Na de Reformatie (16e eeuw) verdween het gebruik van de hongerdoek.
In 1976 blies Misereor, de Duitse organisatie vergelijkbaar met onze Vastenactie en Kerk in Actie, de Middeleeuwse traditie nieuw leven in, om de bezinning op het leven en lijden van Jezus in onze eigen tijd te verdiepen en versterken. Uit de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw kennen we de hongerdoeken verbonden aan de bevrijdingstheologie. Ze werden gemaakt in de basisgroepen in Latijns-Amerikaanse en Afrikaanse dictaturen. Sinds het nieuwe millennium nodigt Misereor elke twee jaar een kunstenaar uit Afrika, Latijns-Amerika of Azië uit om een schilderij te maken. Van het schilderij worden hongerdoeken gemaakt die gebruikt kunnen worden voor bezinningsmomenten tijdens de veertigdagentijd.
Het kunstwerk ‘Wat is heilig voor ons?’ is gemaakt door Emeka Udemba, geboren in Nigeria en woonachtig in Duitsland. Centraal staan thema’s als schepping, klimaatcrisis en verantwoord omgaan met de aarde. Hier en daar zijn nog kreten te zien uit kranten en tijdschriften. Kreten die ons herinneren aan die spiegel van verantwoordelijkheid. Zo is er te lezen: ‘Doe iets met je geld’, ‘Kleur bekennen’, ‘In den beginne’, ‘Positie van de vrouw’, ‘Duurzaamheid’ En een aardbol die gedragen wordt door veelkleurige handen.
Het doek spreekt van de schoonheid van de aarde in het universum, maar gaat ook over de woestijn die we creëren, over de verwoesting. Klimaatverandering, oorlogen, pandemieën – de grote crises van onze tijd nemen toe en overlappen elkaar. Dit stelt ons voor bijzondere uitdagingen, maar uiteindelijk blijft klimaatverandering voor de kunstenaar over als de fundamentele vraag over ons voortbestaan. Dat raakt elk mens, elk dier en elke plant.
Het smelt, het brandt, het overstroomt en slibt dicht, mensen sterven door water en hitte. De aarde wordt verscheurd. Daarom is het kunstwerk volledig gemaakt van papiersnippers, gescheurde knipsels uit kranten en tijdschriften. En die zijn vervolgens beschilderd of gekleurd, de verscheurdheid is weer tot een eenheid in het kunstwerk geworden.
Een verscheurde aarde, een gepolariseerde samenleving, een gebroken wereld. Zoekend naar wat nog heilig is, wat verbindt en eenheid schept. Die zoektocht mag je niet uit handen geven, die zul je zelf aan moeten gaan, die zullen wij zelf aan moeten gaan. Door met je vragen en met de antwoorden en inzichten die de spiegel je leert in de wereld te gaan staan en te doen wat gedaan moet, te blijven jeremiëren tegen het onrecht, het vooruitschuiven van problemen, tegen een overheid die niet thuis geeft, tegen het afschuiven van klimaatmaatregelen op andere sectoren. Dat is de weg door en uit de woestijn, de route weg van tohu-bohu – woest en ledig, naar oorden van licht en water.
Moge dat dan onze weg zijn.
Zeg Amen, zo moge het zijn.