Serie: Mislukkingen in de bijbel
Gelezen: Gelezen: Psalm 72 (delen) – Deuteronomium 26, 1-11 – Deuteronomium 34,1-12
Toespraak van 6 maart 2022 – door Franck Ploum
1.
Wat is ‘beloofd land’? Waarom zou iemand, waarom zou een volk aanspraak kunnen maken op een bepaald land, een gebied, een regio? Omdat er oude rechten zijn zeggen sommigen. In de Oekraïne ligt de bron van het grote Sovjet Rijk. Herstel van dat rijk is volgend hen onmogelijk zonder de Oekraïne. Niet alleen politiek, maar ook religieus wortelt het hele hart van het grote Russische rijk in de Oekraïne. En hoewel we daar niet zo veel over horen, speelt dus ook ‘god’ een partijtje mee in dit conflict. Zoals de staat Israël aanspraak maakt op al die Palestijnse gebieden. Nee, niet Israël is de bezettende macht, de Palestijnen bezetten het beloofde land. Dat land dat ons beloofd is door God zelf, aan Abraham en Sara, en al die voorouders.
Oude rechten om vandaag een conflict te voeren, de strijd aan te gaan, de ander te verjagen, te onderdrukken, uit te moorden. En niet alleen in Palestina en Israël, ook in de Oekraïne wordt religie van stal gehaald om het gelijk aan te tonen. Religie is een makkelijk voertuig om mensen in je gedachten mee te krijgen, voor je karretje te spannen: God wil het, God staat aan onze kant, God bless Amerika, dus doe mee en laat je horen en zien, vecht mee.
Opvallend in de oorlog in de Oekraïne is wel dat de gemiddelde rus eigenlijk geen idee heeft waar het over gaat. Het is vooral de strijd van Poetin en zijn clan. Maar een Russische vrouw hier in Nederland vertelde donderdag op Radio1 dat ze haar moeder in Rusland op het platteland belde en vroeg hoe het met haar ging en of ze ook zo boos was. En haar moeder antwoordde: ‘Oorlog? Oorlog? Waar is er dan oorlog? Ze wist van niets, geen nieuwszender maakte er melding van, geen media had haar geïnformeerd. En de soldaten? Velen zijn opgeroepen voor een speciale training van een paar dagen in het buitenland, sommigen voor een vredesmissie. Ze hadden geen idee wat ze gingen doen. En het woord oorlog mag niet gebruikt worden, dat is een verboden woord op dit moment in Rusland. Wie dat gebruikt wordt opgepakt.
Dat land is van ons, daar hebben wij recht op, dat komt ons toe. En wie daar wonen, die moeten weg. Die moeten onderworpen of verdreven worden. We zien het om ons heen en we lezen het in de bijbel. En niet zelden wordt die bijbel erbij gehaald om het gedrag van vandaag te rechtvaardigen. Maar kun je het verhaal van de bijbel zo maar gebruiken om je strijd vandaag te beslechten? Mag je de verhalen zo lezen en inzetten? Alsof het bijbelse volk Israël een op een samen zou vallen met de huidige staat Israël. Daar is geen sprake van. Zoals slavernij en onderdrukking ook niet samenvalt met het geografische Egypte. Egypte – mitsrajm – staat symbool, is een metafoor, voor angstland, angstcultuur, voor onvrijheid.
2.
Het boek Deuteronomium is het vijfde en laatste boek van de Thora. In 34 hoofdstukken wordt alles nog eens op een rijtje gezet, wordt nog eens samengevat wat er in de eerste vier boeken van Thora is gebeurd en hoe het volk Israël ‘geworden’ is tot wat het nu is. De Thora beschrijft de wordingsgeschiedenis van een volk en dat doet het niet middels geschiedschrijving, niet historiserend, maar dat doet het verhalend, beeldend. Zoals dat in een verhalende, in een orale traditie gebruikelijk was en is.
Woestijn aan de ene kant en beloofd wijd licht land aan de andere kant. Tussen die beide polen beweegt die wording zich. Zoals de wording van elk mensenleven zich beweegt tussen woestijn en bloeiende wijnstok. Niet één keer, niet in een rechte lijn, maar keer op keer, steeds opnieuw.
Mozes is de centrale persoon in de woestijn. Hij is de mens die spreekt met God. Van aangezicht tot aangezicht, zegt het verhaal. Hij is de mens van de Tien Woorden, hij plaatst in de woestijn de piketpaaltjes, geeft richting in dorre doodsheid en wijst de weg uit de woestijn. Met welke God voelt hij zich verbonden? Er zijn immers zo veel goden waar je je oor naar kunt laten hangen. Voor je het weet is er weer een gouden kalf gebouwd, voor je het weet loop je met z’n allen weer achter iemand aan die jou gelukkig zal maken. Voor je het weet kniel je weer voor die nieuwe auto of de neoliberale vrije markt. Voor je het weet is er weer een grote leider die zich God waant. Er zijn maar weinig Zelensky’s in deze wereld. Hij riep bij zijn verkiezing tot president op om vooral geen foto’s van hem overal op te hangen. Hang foto’s op van je kinderen, je dierbaren. En bij alles wat je doet en laat moet je je afvragen wat jouw keuzes voor hen betekent. Geen ‘heer en god’ leider die Zelensky.
Van aangezicht tot aangezicht sprak Mozes met God. Het is de God die in de bijbel de Ene wordt genoemd, God-bevrijder, God met die naam ‘Ik zal er zijn’, ‘Ik zal er zijn voor jou’, zolang jij er zult zijn voor de ander. Welke ander? Die naaste, die vreemdeling, die onbekende ander, die een mens is als jij. Die God, die Ene, die wegleidt uit het slavenhuis, die voert door de woestijn naar leefbaar land.
In die zin is het hartverwarmend, geweldig, hoe we in Europa klaar staan om die inmiddels miljoen Oekraïense oorlogsvluchtelingen op te vangen. In centra, maar ook in onze huizen. Maar het is ook wrang. Want tot enkele maanden geleden werden er aan de oostkant van Europa hekken en muren gebouwd om vluchtelingen tegen te houden. Nu staan er bussen klaar om ze op te halen en met vlag en wimpel binnen te rijden. En het is ook wrang want weet u nog 2016? Toen was er een referendum: mag Oekraïne toetreden tot de EU?, was de vraag. Toen stonden de Russen ook al op de Krim. Iets meer dan 30% van de stemgerechtigden in Nederland vond het de moeite waard om überhaupt naar de stembus te gaan en daarvan zei ruim 80%: geen sprake van!
Vanwaar die ommezwaai? Komt het iets te dichtbij? Komen de vleespotten van onze welvaart in gevaar? Worden we gevoed door oude sentimenten van Oost en West? Koude oorlog? Er is veel reden tot angst, maar ook wij gaan niet vrijuit.
Mozes leidt het volk uit slavernij, door de woestijn, naar wijd licht land, beloofd land. En als puntje bij paaltje komt, als die lange barre tocht ten einde is, dan mag hij er niet in. Wat een deceptie, wat een teleurstelling. Wat een mislukking zou je zeggen. Maar eigenlijk wisten we dat al. Want in het begin van het boek Deuteronomium, in hoofdstuk 3 wordt het al verteld:
Mozes sprak:
Mocht ik toch overtrekken,
dat ik zie het goede land dat over de Jordaan is
dat goede gebergte en de Libanon.
En de Eeuwige verstoorde zich zeer
en hoorde niet naar mij.
En de Eeuwige sprak
…
Zie toe met uw ogen
want gij zult niet gaan over deze Jordaan. Deut. 3, 25-27
3.
Het doet denken aan de toespraak van Martin Luther King in 1963 bij het beeld van Abraham Lincoln in Washington: I have bin on the mountaintop!’ – Ik ben op de top van berg geweest en ik zag, het beloofde land! Een land waar alle kinderen van God, zwart en blank, joden en niet-joden, protestanten en katholieken elkaar de hand kunnen geven en met elkaar kunnen zeggen “free at last’ – eindelijk vrij! Vijf jaar later in 1968 sprak hij de woorden: ik weet niet of ik het land ooit samen met jullie zal binnengaan. De dag erna werd hij vermoord. Maar het visioen van het beloofde land bleef. Hij was een wegwijzer op weg naar dat beloofde land.
Wie ziet de volle vrucht van alles wat je doet en gedaan hebt? Wie van ons moet niet aan degenen die na je komen overlaten wat in of met jou begonnen is? Of waar jij je hard voor hebt gemaakt of voor hebt ingezet, alleen of me velen?
Mozes is de wegwijzer door de woestijn. Zijn persoon valt samen met die bevrijdende woorden van de Thora. Woorden die piketpaaltjes zijn in de woestijn. Die je helpen er weer uit te komen en weer wijd licht land terug te vinden. Het is naïef om te denken dat, wanneer je het geluk van vrijheid en van beloofd land mag proeven, je die piketpaaltjes in de woestijn niet meer nodig zou hebben. De woestijn ligt altijd op de loer, de woestijn verdwijnt niet en er zijn altijd momenten dat je je leven ervaart als een woestijntocht. Mozes hoort thuis in de woestijn die het leven kan zijn. Daar blijft hij levensecht aanwezig. Juist daarom blijven de woorden die hij sprak over vrijheid en rechtdoen en vasthouden aan God ook leven: Mozes en het levende woord van de Thora vallen samen en die woorden zijn voedsel voor onderweg, voor de woestijn, voor de tocht naar het beloofde land.
Martin Luther King was op de top van berg en zag het beloofde land, Jezus stond met Mozes en Elia in een visioen op de berg en de leerlingen wisten: dit is beloofd land. Mozes staat op de top van de berg Nebo en ziet het beloofde land, van Gilead tot aan Dan en heel Naftali en Efraïm en Manasse. Dat is geen historie, want deze plaatsen liggen van uiterst west tot uiterst oost en van uiterst noord tot uiterst zuid. Het is geen historie, je kunt dat alles met het blote oog niet bij elkaar zien. Het is een visioen, waarin alles en iedereen bij elkaar hoort en leeft en is en vrijheid is gevonden voor al wat leeft. Het is een visioen dat het volk herinnert aan waar het naar op weg is: leven in vrijheid. Een vrijheid die niet gekocht kan worden, niet verdient kan worden, die geen eigendom is. Maar die dag na dag geleefd, beleefd moet worden en die soms veroverd en heroverd moet worden en dan teruggevonden kan worden langs de piketpaaltjes die Mozes met Thorawoorden heeft geplaatst in de woestijn: heb lief, doe recht, wees naaste, vang de vreemdeling op, geef hen brood en kleding. En doe aan de ander wat je wilt dat ook aan jou wordt gedaan. Je moet weer van die berg af, je kunt geen tenten bouwen op de top van de berg, het visioen is zien, soms even. Is gevoed worden en weten wat je te doen staat.
4.
Beloofd land. Wie kan er aanspraak op maken? Niemand. Als beloofd land geografisch wordt dan wordt het dictatuur, dan wordt het oorlog, dan wordt het totalitair. Beloofd land is een metafoor voor een leven in vrijheid voor allen. Beloofd land daar ben je naar op weg, dat is een visioen in je hoofd dat je gaande houdt, dat je levend houdt, dat je er aan herinnert dat de woestijn niet een plaats is om te verblijven maar om doorheen te trekken. Beloofd land is overal waar mensen leven mogelijk maken voor elkaar en voor de aarde waarvan wij deel uit maken. Beloofd land is vasthouden aan het visioen van een nieuwe aarde, door Jezus Koninkrijk Gods genoemd. Is geloven en vertrouwen dat uit chaos en leegte, uit woestijn vruchtbaar land kan worden.
In de synagoge wordt dit visioen prachtig gesymboliseerd. Want je zou denken dat nadat de hele Thora gelezen is, het laatste hoofdstuk van Deuteronomium dat wij zojuist hoorden uitgelezen is, de boekrol van Jozua gelezen gaat worden waarin beschreven wordt hoe het volk het beloofde land binnentrekt. Maar dat is niet zo. In de liturgie van de synagoge wordt, tot op vandaag, na Deuteronomium 34 de Thora niet dichtgeslagen maar geopend bij Genesis 1: In beginsel chaos en leegte, en God sprak: licht! Het hele verhaal, de hele weg door de woestijn, begint weer van voren af aan.
Een goede woestijntocht, met hopelijk genoeg piketpaaltjes om op weg te zien naar wijd licht, beloofd land, waar het goed leven is.
Zeg amen. Dat het zo moge zijn.