Toespraak 15 januari 2023 door Franck Ploum
Gij, bron van leven – Water (1)
1.
Het is een aansprekend beeld: een watervloed waarin alles ten ondergaat, behalve die ene mens en zijn familie en uiteraard van alle dieren twee of een paar meer. In alle mythologische vertellingen uit het Nabije Oosten komt het verhaal van deze oervloed voor. Dus ook in het Bijbels verhaal. Die dreigende en vernietigende oervloed, of op z’n minst de angst ervoor, is kennelijk zo’n fundamenteel gegeven dat dit type verhaal overal terug te vinden is. Het verhaal van Noach en de oervloed is geen geschiedschrijving. Het is een verhaal dat laat zien hoe het gaat in onze wereld. En hoe het gaat, soms ook in ons leven. Oervloed is de metafoor voor fundamentele bedreiging.
Na aarde en licht, staat in de derde serie vieringen van dit seizoen ‘water’ centraal. Zonder water geen leven. Als er geen water is dan is er droogte, woestijn, dan kan niets op deze aarde leven, dan is er geen levensadem meer. Tegelijk kan de kracht van water ook vernietigend zijn. Een overvloed aan water laat Pakistan overstromen, een tsunami houdt vernietigend huis en zaait dood en verderf.
In de bijbel komen we verschillende soorten waterbeelden tegen: Er is sprake van levend water. Er is water als symbool voor de dood en de ondergang. En er is het beeld van de overtocht en de oversteek , het door-het-water-gaan.
De verschillende betekenissen van water herkennen we ook in ons eigen leven: hoe het onze dorst kan lessen, hoe het leven ons kan overspoelen en we het gevoel hebben te verdrinken. Hoe we ons best moeten doen onze eigen demonen en duisternis de baas te kunnen. En ook hoe we soms door het water heen moeten trekken om in het reine te komen met onszelf of om land van leven te vinden of te hervinden.
2.
Vandaag dus dat oude, bekende verhaal over de Ark van Noach. En als een verhaal heel bekend is, dan moet je extra goed opletten. Dan loop je namelijk het gevaar dat je niet alleen weet hoe het verhaal gaat, maar ook dat je er ooit in het verleden betekenis aan hebt gegeven, maar die betekenis nooit meer onder de loep hebt genomen, nooit meer kritisch onderzocht hebt. Je kent het verhaal en je denkt te weten waar het verhaal over gaat.
Zo is het verhaal van Noach bijvoorbeeld vooral bekend onder de naam ‘de zondvloed’. Daarin klinkt het woord zonde door. In de christelijke traditie is dit verhaal dan ook altijd in verband gebracht met de zondige mens, die door God wordt gestraft. ‘Zond’ in zondvloed, komt echter helemaal niet van het woord ‘zonde’, maar van ‘sont’ en dat betekent niet meer dan ‘grote watermassa’. Die constatering breekt het bekende verhaal onmiddellijk open. Kennelijk gaat het verhaal over iets anders dan over onze eigen persoonlijke tekorten en een God die bedenkt dat de mens en al wat leeft gestraft dient te worden.
Dat wil overigens niet zeggen dat de aanleiding van dit verhaal weldegelijk te maken heeft met het feit dat de mensheid er een puinhoop van maakt. Nadat in het scheppingsverhaal – geschreven na de Babylonische ballingschap – oervloed en duisternis gescheiden zijn van het licht en chaos en leegte van orde en leefbaarheid, blijkt het leven te midden van deze beide polen niet zo eenvoudig. Na de Ballingschapservaring werden er pogingen gedaan om vorm te geven, richtlijnen op te stellen voor het leven in vrijheid. Hoe bouwen we nu een nieuwe toekomst met elkaar op? Dat blijkt uit het verhaal van Noach niet eenvoudig te zijn. De mens, zo vertelt het verhaal, valt terug in chaos, leegte en woestheid. Ze maken de aarde niet bewoonbaar, ze gunnen elkaar het licht in de ogen niet. Zoals ooit voor de dagen van schepping. De oervloed grijpt de vernietigende macht terug. Ze creëren hun eigen Babel hun eigen ballingschap.
3.
Een verhaal over fundamentele bedreiging. Bedreigingen zijn er te over in onze dagen. Oorlog is geboden vlak bij huis. Als ware het de Eerste Wereldoorlog, liggen mensen elkaar vanuit loopgraven te beschieten en te bekogelen. De moderne oorlog is zo oud als maar kan, en ook even gruwelijk. Nieuw is, dat we het live kunnen volgen vanuit drones en andere beelden volgen. Wij zijn erbij! Maakt dat ons ook meer verantwoordelijk? Dat is een vraag die in de toekomstige geschiedschrijving zeker aan de orde zal komen
Fundamentele bedreiging. De prijzen stijgen tot recordhoogte en het water staat velen aan de lippen. Intussen groeit ook het aantal plaatsen waar een oervloed van geweld rondgaat, niet zelden religieus gemotiveerd, of met godsdienst als dekmantel. En dan is er nog die andere grote crisis, die mensen bedreigt in hun bestaan: de klimaatcrisis. Van oervloed tot woestijn, de aarde kreunt en steunt onder roofbouw en raakt uitgeput.
Het gevolg van die oervloed aan geweld en die klimaatcrisis is een ongekende volksverhuizing, migratie van mensen naar andere, naar zij hopen, betere oorden, vrij land waar oervloed is getemd en licht de duisternis heeft verdreven, een plek waar ze een toekomst op kunnen bouwen. Ik denk dat wij nog niet half beseffen welk een stroom vluchtelingen er deze eeuw op gang gaat komen als gevolg van de klimaatcrisis. En misschien willen we dat ook niet weten. Misschien wel dat wij daarom, om met David van Ruybroeck te spreken, ons nog steeds meer laten raken door een aandoenlijke grote ijsbeer op een smeltende veel te kleine ijsschots, dan door de oprukkende woestijn, een heel dorp dat weggevaagd wordt door oervloed aan water, of door de herdersjongen die zijn laatste schaap ziet sterven van dorst en die weet dat hijzelf de volgende is. (boek: De kolonisatie van de toekomst). De ijsbeer doet ons op de doneerknop drukken, en terecht hoor, maar dat andere verhaal houden we verre van ons eigen nog redelijk veilige leven. Misschien wel omdat we de consequenties niet kunnen overzien: een in beweging komen van miljoenen mensen, richting noordelijk halfrond, weg van duisternis en leegte, weg van de oervloed of de woestijn.
En precies dat laatste roept dan weer fundamentele bedreiging wakker bij de bewoners van de landen in licht en orde. Wij voelen ons bedreigd door al die veranderingen, dat nieuwe, dat onbekende. Er ontstaan kampen, tegenstellingen niet zelden bewust gecreëerd. De angst regeert en plaatst mensen tegenover elkaar. Woest en ledig, duisternis over de oervloed.
Voelen wij hier bij elkaar ons ook bedreigd. Vast, ieder van ons kent het gevoel van bedreiging. Al was het maar omdat we onszelf een weg moeten banen door deze wereld en ook van ons meer en meer gevraagd wordt een positie in te nemen tussen de schreeuwende boze burger enerzijds en oneindig optimisme dat het allemaal vanzelf weer goed zal komen anderzijds. Een meerderheid van de jongvolwassenen in Nederland is er inmiddels van overtuigd dat de kans zeer reëel is dat ze in hun leven een oorlog zullen gaan meemaken. Dat is toch een overtuiging die decennialang niet in beeld is gekomen, maar nu als een dreigende oervloed boven levens in opbouw hangt.
4.
Dat alles, voordat we in wanhoop en hopeloosheid wegzinken, roept de vraag op: Is het tij nog te keren? Zijn er nog visioenen van een andere wereld en zijn er nog mensen die daaraan vasthouden en in geloven? Ja die zijn er! Gelukkig. Is er dan nog redding mogelijk? Volgens het bijbels verhaal is er altijd reden tot hoop en is er altijd een weg die toekomst geeft. Dat doe je om te beginnen door je stem te laten horen, door tegenwicht te bieden en te pogen in je eigen leven en met elkaar het tij te keren of vijandig klimaat te doorbreken.
Dat is natuurlijk sowieso wel een spannende vraag. Waarom tekent Noach geen protest aan? Hij voert braaf de bevelen uit, als een trouwe soldaat, een bondgenoot die zonder moeilijke vragen te stellen volgt en doet wat gevraagd wordt. Later in het boek Genesis zal Abraham God overtuigen dat het toch echt onrechtvaardig is om een heel volk te laten lijden onder een kleine groep raddraaiers. Nadat God eerst van plan was, omwille van die paar, korte metten te maken met alle inwoners van Sodom en Gomorra, wist Abraham dit te voorkomen door een sterk staaltje onderhandelingstechniek toe te passen. Uiteindelijk wist hij in dit verhaal God ertoe te bewegen zelfs de stad niet te vernietigen wanneer er in heel de stad nog slechts tien rechtvaardigen te vinden zouden zijn.
Noach wordt in het bijbels verhaal voorgesteld als een ‘man van God’. Die benaming is nieuw. Er waren mensen en er waren godenzonen. Godenzonen waren koningen en keizers, zei die rechtstreeks in verbinding stonden met god zelf. In het boek Genesis introduceert de bijbel mensen die in verbinding staan met God door “het woord” te doen, door “Thora te doen”. Noach doet wat God vraagt, hij voert uit, is geen godenzoon die mag handelen en beslissen, rechtspreken als ware hij God. Nee, hij is een mens van God. Hij voert uit, in de wetenschap dat het daardoor uiteindelijk weer beter zal worden op aarde, dat de oervloed, de fundamentele bedreiging gekeerd zal worden en licht de duisternis weer zal verdrijven.
Maar er is nog iets opvallends. In alle mythologische verhalen van de oervloed, is het slechts een mens die overleefd. Hier in het bijbels epos is het een hele familie. Mogen we die hele familie wellicht beschouwen als toekomst voor heel de mensheid, of op z’n minst als metafoor zien voor allen die ‘mens van god’ zijn door het bevrijdende woord te doen? Door Thora te doen, wat betekent: gerechtigheid volbrengen?
5.
‘Noach had genade gevonden in de ogen van Ik zal er Zijn.’ In de joodse traditie zijn zesendertig rechtvaardigen per generatie voldoende om op te kunnen wegen tegen alle oervloed en tegen alle kwaadaardige mensen van deze wereld. Noach was er één van en omwille van die ene ging de aarde uiteindelijk niet ten onder. Na veertig dagen en nachten werd het droog en vond de duif een olijftak.
Overal op deze wereld lopen deze rechtvaardige eenlingen of groepen rond en die doen wat gedaan moet worden. Ze zien het kwaad en sluiten hun ogen niet, ze gaan er dwars tegenin. Ze horen het onrecht en stoppen hun oren niet dicht, ze vechten voor het recht van de ander. Met elkaar voorkomen ze dat jongeren zich weer zorgen moeten maken over iets waarvan we ooit zeiden ‘nooit meer’ – in de woorden van de dichter Leo Vroman: dat de oorlog terugkeert op vilten voeten – dat wil zeggen: stapje voor stapje, dat ongemerkt het kwaad binnensluipt in onze gedachten, ons leven. Processen waarin we wennen aan onrecht, wetgeving tolereren waarin vreemdelingen van beschadigde berooide mensen tot criminelen worden en voor lief nemen dat alle grondstoffen die onze aarde rijk is uitgeput raken.
Het is onze taak om de familie Noach – de rechtvaardigen – van onze tijd te zijn, te midden van onze tijdgenoten. Een mooie opdracht voor het jaar 2023. We zullen er onze handen vol aan hebben, maar het lijkt me alleszins de moeite waard eraan te beginnen.
Deze plek, dit gebouw mag daarbij als uitvalsbasis dienen, als inspiratieplek, als baken van rust of stilte, als plaats van ontmoeting en bemoediging. En vooral ook als plek waar we het visioen waaraan we vasthouden blijven uitzingen en het blijven verbeelden in het breken van het brood en het delen van de wijn. En dat alles tegen de golvende stroom in!
Zeg Amen – Dat het zo moge zijn.